انواع داوری مقالات علمی.
داوری مقالات و متون علمی در حقیقت قضاوت (judgment) دقیق یک پروژۀ علمی است. این قضاوت موجب افزایش اعتبار (validity)، دقت (accuracy) و تقویت محتوای اثر علمی (content) میشود. در سالهای اخیر به کمک فناوریهای جدید و افزایش تقاضا برای انتشار سریع مقالات علمی، اهمیت داوری همتا (peer review) رشد چشمگیری یافته است. از سوی دیگر با افزایش تقاضای نویسندگان برای داوری مقالات، اهمیت صحت و دقت در داوری مقالات نیز افزایش یافته و نویسندگان با حساسیت و پیگیری بیشتری قضاوت مجلات دربارۀ مقالات را پایش میکنند..
مسیر داوری در مجلات مختلف بر اساس استانداردهای نشر بینالمللی متفاوت است. بر اساس تجربه، سه الگوی داوری در پروسۀ دریافت تا تعیین تکلیف یک مقاله وجود دارد.
- در الگوی اول، سردبیر یا شورای سردبیر، شخصا دربارۀ وضعیت علمی و ادبی مقاله اظهارنظر میکند.
- در الگوی دوم، سردبیر مسیر داوری را بر عهدۀ کمکسردبیر (Associate editor) میگذارد.
- در الگوی سوم، سردبیر از مسیر کمکسردبیر یا با معرفی مستقیم خود، داور یا داورانی را برای اظهارنظر انتخاب میکند.
بر اساس استانداردها و همینطور حجم مقالات، الگوی سوم رایجترین نوع داوری در جهان است. این نوع داوری به دو صورت یکسو کور و دوسو کور انجام میشود. بهتر است در حالت داوری الگوی سوم از حداقل دو داور و حداکثر سه داور استفاده شود.
با در نظر گرفتن زمان مورد نیاز برای داوری هر مقاله و زمان انتظار مطلوب برای پاسخگویی به نویسندگان، برخی مجلات ایرانی از یک داور نیز استفاده میکنند. مؤسسۀ فرنام الگوی استفاده از یک داور برای یک مقاله را بههیچوجه پیشنهاد نمیکند. بهتر است با در نظر گرفتن میانگین زمان 4 ساعت برای داوری هر مقاله، از حداقل نظر دو داور برای ارزیابی وضعیت علمی یک اثر استفاده شود. گذشته از تعداد داوران برای بررسی یک اثر، جزئیات بیشتری دربارۀ الگوی سوم وجود دارد.
داوری یکسو کور (Single blind peer review)
در این نوع داوری، نام داوران برای نویسندگان مشخص نیست. این روش رایجترین روش داوری مقالات است. گمنام بودن داور این اجازه را میدهد که تصمیمگیری دربارۀ مقاله بهصورت مستقل انجام گیرد و متأثر از نویسندگان و شرایط آنها نشود. همچنین آگاهی از سوابق نویسنده و مقالات پیشین او این امکان را به داور میدهد که داوری کامل و مطلوبی داشته باشد.
اما در این نوع داوری، نویسندگان این نگرانی را دارند که داورانی که در همان زمینه کار میکنند مقاله را رد کنند تا چاپ آن به تأخیر بیفتد و آنها بتوانند همان کار را خود زودتر چاپ کنند. همچنین، داوران ممکن است از گمنامیشان استفاده کنند و نظرها و ارزیابیهای غیردقیق و غیرعملی در مورد مقالۀ نویسندگان مطرح کنند. از محدودیتهای این روش میتوان به خطای سوگیری داور (Selection bias) یا تداخل نظرات شخصی و اغراض داور (conflict of interest) اشاره کرد، اما با تمام مزایا و معایب این نوع داوری، رایجترین سبک داوری در مجلات معتبر علمی جهان است.

داوری دوسو کور (Double blind peer review) یا (anonymous peer review)
در این نوع داوری از الگوی سوم، نویسندگان و داوران هردو گمنام هستند و یکدیگر را نمیشناسند. در ایران با توجه به وجود سیستمهای نرمافزاری پیشرفتۀ مدیریت مجلات، از این نوع داوری استفاده میشود. ناشناس ماندن نویسنده از هرگونه سوگیری و تعصب داور جلوگیری میکند برای مثال، در مورد کشور نویسنده، یا یک پژوهش اختلافبرانگیز پیشین. همچنین، مقالات داوران برجسته صرفا بر اساس محتوای مقاله داوری میشود نه شهرت نویسندۀ آن. اما متأسفانه مشخص نیست که آیا مقاله واقعا میتواند همیشه بهویژه در حوزههای کاملا تخصصی کور بماند یا نه. داوران میتوانند نویسندگان را بر اساس سبک مقاله، موضوع مقاله و خودارجاعی آن تشخیص دهند. از جهتی ناآگاهی داور از نام نویسنده، میتواند نتایج متفاوت و حتی مخالف دانستههای قبلی را نادیده بگیرد و تأیید نکند. مسئولیتپذیری طرفین در داوری و انجام اصلاحات داوری در این مورد باید جدی گرفته شود و ناظران پروسۀ داوری بهدقت روند و کیفیت داوری را دنبال کنند.
داوری باز (Open peer review)
در این پروسه هم نویسندگان و هم داوران مشخص هستند. امروزه برخی از دانشمندان معتقدند که این نوع داوری، برای جلوگیری از توصیههای غیرضروری و سرقت ادبی بهترین شکل داوری است و همزمان داوری مشفقانه و عادلانه را گسترش میدهد. در برابر این گروه، برخی معتقدند که این نوع داوری چندان واقعی نیست زیرا ادب و احترام یا ترس از مواخذههای بعدی سبب میشود که داوران نظر واقعی خود را بیان نکنند. برای مثال، داوران جوان ممکن است از ترس به خطر افتادن آیندۀ شغلی، نظر واقعی خویش را در مورد مقالات نویسندگان مشهور بیان نکنند. مطالعات مستقل از این نظر تا حدودی حمایت میکنند. با توجه به وضعیت داوری و نفوذ نویسندگان در مجلات، مؤسسۀ فرنام نیز این روش را اکنون برای جامعۀ انتشارات علمی ایران مناسب نمیداند. اما بدیهی است که در این روش، مباحثههای علمی افزایش مییابد و کیفیت داوری و همینطور تولید علمی بهتر خواهد شد.
.